Hơn 50 năm qua, ở ấp Ba So thuộc xã Nhị Trường, huyện Cầu Ngang, tỉnh Trà Vinh vẫn có một làng nghề chuyên sản xuất cốm dẹp âm thầm tồn tại. Để có được hạt cốm dẻo thơm, người làm cốm phải bỏ ra nhiều công sức và đổ không ít mồ hôi. Sự tồn tại của làng nghề cốm dẹp Ba So cũng rất đặc biệt, được truyền lại từ thế hệ này sang thế hệ khác và như vậy làng nghề đã tồn tại qua nhiều thập kỷ.
Không ai biết nghề làm cốm dẹp bắt nguồn từ bao giờ. Theo những người lớn tuổi hiện còn sống trong làng, làng nghề giã cốm dẹp ở Ba So đã hình thành cách đây hơn 50 năm.
Chúng tôi tìm gặp ông Thạch Sang, một trong những người làm nghề giã cốm dẹp lâu nhất ở Ba So. Ông đã 55 tuổi và gần 30 năm trong nghề giã cốm dẹp. Ông cho biết: “Từ khi sinh ra và lớn lên, tôi thấy ông bà, cha mẹ, và làng xóm quanh tôi đều làm cốm dẹp suốt cả năm.”
Nghề làm cốm dẹp ở làng Ba So không cần phải dạy, vì nó đã trở thành thói quen và ai cũng biết. Đa số hộ dân ở đây thuê người giã cốm mướn, trong đó những người có điều kiện kinh tế mua nguyên liệu và thuê người giã.
Trước đây, cốm dẹp chỉ có vào khoảng tháng 10 Âm lịch, nhưng vì nhu cầu nên hiện nay cốm dẹp có bán quanh năm. Thời điểm bận rộn nhất trong năm cho làng nghề cốm dẹp là mùa lễ hội Oc Om Bok của đồng bào Khmer, có gần 20 hộ gia đình tham gia giã cốm để cung cấp cho thị trường.
Nghề làm cốm dẹp khá vất vả, phải thức dậy từ rất sớm và làm việc đến hơn 14 giờ chiều. Lao động nặng, đứng trước bếp than hồng nóng bức và đầy bụi bậm. Tuy nhiên, vì cuộc sống mưu sinh và lòng yêu nghề truyền thống, người làm cốm dẹp ở làng Ba So đã gắn bó với nghề. Trong buổi trưa nắng, nhìn những người làm cốm dẹp mới hiểu được những vất vả mà họ phải chịu đựng.
Việc làm ra được hạt cốm dẹp dẻo thơm đòi hỏi người dân phải bỏ ra nhiều công sức và qua nhiều công đoạn. Quan trọng nhất là nguồn nguyên liệu, muốn có loại cốm dẻo, thơm cần phải có nếp thuần chủng, ngon nhất là giống nếp mùa Long An. Nếp vừa chín tới, người dân ra đồng gặt, tuốt và đem về lựa chọn những hạt nếp to, chắc để dành làm cốm. Ban đầu cho nếp vào nồi đất rang cho nóng đều, hạt nếp vừa nở sẽ tiến hành giã. Mỗi mẻ cốm cần 4 người, trong đó có 2 người cầm chày giã cốm, một người đảo, trộn cốm và một người sàng lọc cốm cho sạch bụi bẩn.
Công việc cầm chày giã cốm là vất vả nhất, vì chày nặng gần 10 kg nên cần phải có sức khỏe và dẻo dai. Nếu làm liên tục, mỗi người giã được từ 2-3 giạ cốm một ngày (một giạ có trọng lượng khoảng 20 kg). Thông thường, mỗi người cầm chày giã khoảng 125-130 cái để có được một mẻ cốm (khoảng một lon sữa bò).
Hiện nay, giá cả trên thị trường tăng cao, giá nếp tăng, nhưng giá cốm dẹp chưa tăng nên đời sống của bà con trong làng nghề cốm dẹp Ba So đang gặp khó khăn. Giá củi để đốt lò cũng tăng nên người làm cốm đang gặp rất nhiều khó khăn. Ông Sơn Thai, người đã làm nghề giã cốm suốt 20 năm, trầm ngâm chia sẻ: “Trước đây, ông bà tôi đã làm nghề này nên tôi được truyền lại cho con cháu. Tôi coi trọng cái nghề truyền thống của gia đình và chính cái nghề này đã nuôi chúng tôi lớn khôn, vì vậy dù sao tôi cũng phải giữ gìn và gắn bó với nó.”
