Sự khéo léo trong nghệ thuật dệt chiếu của người phụ nữ Khmer đã được tôn vinh từ rất lâu, và chị Trà Suôl là một trong những người phụ nữ Khmer cuối cùng đam mê nghề dệt chiếu tại ấp Trà Ông (xã Viên Bình, huyện Mỹ Xuyên, Sóc Trăng). Chị Suôl cho biết: ”Dệt chiếu của người Khmer rất mất công. Đó không phải là việc đơn giản như bán chiếu ở chợ. Tính tình của người Khmer được thể hiện qua cách dệt chiếu chân thật.”
Để tạo ra một chiếc chiếu hoàn thiện, những người như chị Suôl phải bắt đầu chuẩn bị từ cuối tháng 9, khi mùa thu hoạch vừa kết thúc. Họ phải đi xuống sông tìm mua cây lác đang trồng trên đất ngập mặn ở Vĩnh Châu. Lác phải được nhổ bằng tay khi thu hoạch, nếu không sợi lác sẽ không tươi hoặc bị ngấm nước khi đưa về nhà.
Sợi lác có 3 cạnh nhọn như dao, việc nhổ bằng tay khiến bàn tay của người làm chiếu đầy chai sạn và chỗ thương tích do bị cắt bởi lác. Sau khi thu hoạch, thợ dệt chiếu phải loại bỏ gốc và ngọn của cây lác còn sống và bùn lầy rồi ngồi cả ngày dùng dao lột từng sợi lác, loại bỏ ruột chỉ để giữ lại phần vỏ ngoài. Công đoạn tiếp theo là phơi sợi lác dưới ánh nắng trong hàng chục ngày đến khi sợi chuyển sang màu trắng đục và co lại. Đây là giai đoạn quan trọng nhất và nếu sợi lác dính nước mưa hoặc không được phơi kỹ thì công sức dệt chiếu cũng bị lãng phí. Sợi lác khô sẽ trở nên xanh đậm và không thể nhuộm màu hoặc bị mốc và không bền.
Ngoài kỹ thuật dệt, thợ dệt còn phải tự làm sợi bố (đay) để sử dụng cho việc dệt chiếu xương. Cây bố mọc nhiều trên bờ kinh và phải được nhổ ra, sau đó lột vỏ và phơi khô trước khi xé thành những mảnh sợi tơ. Thợ dệt phải rất cẩn thận trong việc nối lại từng mối nối để tạo thành sợi đay chắc chắn. Trong quá trình nhuộm, chỉ chất lượng tốt mới được sử dụng để đảm bảo chiếu có màu sắc bền đẹp sau khi sử dụng trong khoảng 7-10 năm.
Chiếu được sản xuất trong hai loại: chiếu trơn và chiếu hoa. Chiếu hoa được sản xuất bằng cách thợ dệt phải đứng “nhấn” sợi lác để tạo ra hoa văn trên chiếu. Việc dệt chiếu hoa rất tốn thời gian và yêu cầu tay nghề cao, có thể mất đến 3 ngày để hoàn thành một chiếc chiếu. Do đó, giá thành của chiếu hoa cao hơn khoảng 20 nghìn đồng so với chiếu trơn.
Chị Trà Suôl đã giới thiệu cho tôi khoảng 10 chiếc chiếu với gần chục loại hoa văn khác nhau, bao gồm komppop, komchocut, telping, telxacaling,… Mỗi loại hoa văn đơn giản nhưng đều mang ý nghĩa tín ngưỡng hoặc nghệ thuật truyền thống của người Khmer. Ví dụ, hoa văn telxacaling được dệt cuốn vòng quanh chiếu, tượng trưng cho con rắn cuộn mình để che mưa cho Đức Phật khi Ngài nhập đạo.
