Vàm Nao là một đoạn sông đặc biệt, được hình thành từ đuôi cù lao huyện Phú Tân và đầu cù lao Ông Chưởng, huyện Chợ Mới (An Giang), tạo nên hiện tượng “san nước” độc đáo từ sông Tiền vào sông Hậu trong mỗi mùa nước đổ. Đoạn sông này là nơi sinh sống của nhiều loài cá, thu hút đông đảo các kình ngư của dòng sông Mekong. Nhưng giờ đây, những giống cá trứ danh ngày một ít đi và ngày càng nhỏ lại, nhưng đêm đêm sông Vàm Nao đèn vẫn đỏ như sao sa. Cho nên mỗi mùa cá đi qua, là có thêm nỗi buồn ở lại.
Trong mùa nước đổ, dòng sông Mekong chảy một chiều, đổ ra biển và mang theo hàng loạt cá non và cá bột chảy về trắng sông. Các dân đầu nguồn đánh cá đáy lại háo hức đón đầu cá leo, cá kết,… Trúng con nước, cá vô “bể đáy” là chuyện thường. Còn dân đánh cá bông lau thì vào mùa… ăn nghỉ.
Đến tháng 11 âm lịch, khi nước sông trở thành trong vắt và gió thổi mạnh, dân đánh cá bông lau ở Mỹ Hội Đông (Chợ Mới) đã sẵn sàng chuẩn bị xuồng, đèn và tay lưới. “Chúng tôi đánh cá để giảm nhớ sông, nhớ lưới. Thật ra, vào rằm tháng Giêng mới là thời điểm cá đâm lưới nhiều nhất” – Anh Hai Hoàng, người đã theo nghề “Bà Cậu” suốt hơn 30 năm, vừa giải thích khi đang giật máy đuôi tôm trên chiếc xuồng đang chèo đi về phía Vàm Nao. Anh ấy đã trở nên quen thuộc với cách ngủ “mùng gió” trên sông sau nhiều năm theo nghề. Khi có gió lồng lộng, không có muỗi, anh ấy vui vẻ hẳn lên và không cần bắt chuyện.
Trước khi tối, các xuồng đã tập trung đông đúc ở bến cá để ngắm con nước và nghe gió để chọn hướng thả lưới. Các xuồng câu đan xen nhau trên sông, nhưng họ tuân thủ quy ước không bất thành văn, người tới trước được chọn trước. Mặt lưới đánh cá bông lau rộng 20 phân, dạo lưới sâu đến đáy sông, giềng trên nổi ngang mặt nước, và chiều dài bủa ra cả trăm hoặc hai trăm thước.
Thả một tay lưới mất gần 40 phút, nếu siêng nữa thì thả thêm một tay nữa, còn nếu mệt thì thả neo và… nghỉ. 15 phút sau, các đồng đội đã có mặt đầy đủ, ghép cặp xuồng và bày tiệc trên sông. Ut Trường thảy ra con cá lóc khô, Năm Tiệm hùn vô bịch khô cá chạch, Hai Hoàng lòn tay xuống sạp móc lên chai rượu chuối hột. Họ chỉ trao đổi thân tình, nghỉ ngơi để còn cuốn lưới và bủa lưới nhiều lần nữa cho đến sáng.
Dù đánh bắt chưa được nhiều, nhưng mỗi chiều có gần 50 xuồng tham gia. Giá cá được bán dao động trong khoảng từ 95.000 – 110.000 đ/kg. Năm Tiệm, dù còn rất trẻ (28 tuổi), được cho là “sát cá” nhất với gần 50 con trong mùa từ đầu đến nay. Út Trường cũng đánh được 30 con, trong đó có 2 con giữ kỷ lục của mùa với trọng lượng lần lượt là 10,9 kg và 9,8 kg. Mọi người đang trông chờ từ rằm tháng Giêng cho đến tháng 2 âm lịch, đó sẽ là thời điểm đánh bắt nhộn nhịp nhất trong năm.
Tuy nói Năm Tiệm là “sát cá”, nhưng Tư Kéo – ba của anh ta cũng đã “ngủ xuồng canh lưới” được nhiều mươi năm rồi và giờ đã lên bờ. Ông nội của Năm Tiệm, chính là lão ngư Tư Sến, được biết đến như một người “danh trấn” làng cá Mỹ Hội Đông này.
Tôi đến thăm ông Tư Sến mang theo gói trà và hộp bánh. Lão ngư 82 tuổi cười tươi: “Bầy trẻ dọn mâm lai rai bây, nhà có khách”. Cả đời sống nơi sông nước đã tạo cho ông Tư Sến một thái độ hào sảng, ngay cả khi uống rượu trong thời trẻ, ông cũng không bao giờ say.
Nhưng khi nói đến nghề kình ngư, ánh mắt của ông trở nên nhẹ nhàng hơn, giọng nói trầm đi: “Sống bằng nghề ‘Bà Cậu’ phải biết kiêng dè và tôn trọng những gì mình có, để dành cho mai sau”. Ông than phiền về các thế hệ trẻ hiện nay, cho rằng họ làm ăn “hỗn quá!” và không biết kiêng dè.
Khi nhớ lại tuổi trẻ, ông Tư Sến kể về đêm nghe cá hô đập nước trong sông, anh đã bơi xuống miền Rạch Giá để mua dây và đan thành những tay lưới dài khoảng 40m, mặt lưới 40 phân để đánh cá hô. Nhưng cái giống cá to ấy chỉ ăn rong rêu, thực vật nên hiền khô, mà lại rất dễ bị lừa. Hễ nghe thấy tiếng đập nước, chúng lại trầm mình dưới đáy sông, đợi cho con nước chảy rồi đâm đầu vào lưới. Mỗi khi bắt được cá, ông thường cúng lại cho sông bằng một nải chuối xiêm, như để cảm ơn và tạ lỗi. Lưới cũng chỉ được giăng ngắn thôi, bề dạo cũng cụt, cách đáy sông và mặt nước một, hai thước.
Ông đã bị “bể lưới” nhiều lần, nghĩa là gặp nước chảy quá mạnh, cá tông mạnh quá làm đứt dây, làm lưới rách, và chiếc xuồng sẽ như cà – rèm (mui) chui qua và bị lội ngược dòng. Nghề cá của ông rất tinh tế, đến mức ông chỉ cần nghe cá quẫy đêm là biết chúng có trên trăm ký hay chỉ vài con nhỏ nhỏ cỡ… 50 – 60kg.
Lão ngư Tư Sến say sưa kể về cá hô bự như chiếc xuồng, cá vồ cờ “dựng buồm” bơi sáng nước, chuyện “ông nược” nổi bầy ở đâu là ở đó lặng he không có con cá… Chuyện nghe như “nói dóc” hổng bằng! Cầm ly rượu mà đăm đắm mắt nhìn xuống dòng sông, ông lại buồn buồn trách nhẹ một câu: “Tụi trẻ bây giờ đánh bắt hỗn quá”.
Thực ra, kiểu đánh bắt bằng lưới đang được khuyến khích vì an toàn giao thông đường thủy so với đóng đáy. Và cũng rất “hiền” so với các loại xung điện đang nở rộ hiện nay.
Theo ngành chức năng An Giang, các đối tượng đánh bắt thủy sản bằng xung điện ngày một nhiều và diện tích lúa vụ 3 tăng 31.000ha… làm cho môi trường sống của các loài thủy sản ngày càng bị thu hẹp và nhiều loài có nguy cơ bị tận diệt. Và còn bằng nhiều cách nữa, con người đang tự hủy hoại “của cải” vô giá, mà thiên nhiên hào phóng ban tặng. Nghe chuyện này, lão ngư già Tư Sến chắc là buồn dữ. Còn những ai đã từng gắn bó với con sông Vàm Nao huyền thoại, thì hình như mỗi mùa cá đi qua là có thêm nỗi buồn ở lại.
Thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa có làm bài thơ Thuyền qua Núi Sập / Thoại Sơn:
Một thuyền cầm hạc một mình ta,
Đường hiểm gian nan khắp trải qua.
Núi Sập sấm rền vang tiếng muỗi,
Vàm Nao nước chảy đứt đuôi xà.
Văn chương mới thử năm hay bảy,
Võ lược chưa truyền sáu với ba.
Gà gáy học đòi người dậy múa,
Luống e năm tháng để ta đà.
Ngọc Trảng
