Cà Mau là tỉnh có sự khai khẩn trễ hơn so với các tỉnh khác trong khu vực. Đến đầu thế kỷ XVII, dân cư ở Cà Mau vẫn rất thưa thớt và đất đai chủ yếu là hoang vu. Tuy nhiên, ngày nay, Cà Mau đã trở thành một tỉnh phát triển tại đồng bằng sông Cửu Long và cả nước.
Quá trình khẩn hoang đất Cà Mau
Trong sách Gia Định Thành Thông Chí của Trịnh Hoài Đức, được ghi nhận rằng: “Thời Gia Long, chỉ những vùng đất cao ráo ven các sông Ông Đốc, Gành Hào, Bảy Háp và một số phụ lưu mới có người đến khai khẩn, lập xóm và ấp. Tuy nhiên, đến thời Tự Đức, Cà Mau vẫn chủ yếu là khu vực rừng đước, vẹt, tràm, ít người đến lập nghiệp do thiếu nước ngọt và đất ruộng nhiều phèn.” Cuối thế kỷ XVII, Mạc Cửu – một tướng của nhà Minh (Trung Quốc) chạy nạn khỏi triều đình Mãn Thanh – đã dẫn một số người Trung Hoa đến vùng Hà Tiên sinh sống. Khi Mạc Cửu dâng phần đất này thần phục nhà Nguyễn, Mạc Thiên Tứ – con của Mạc Cửu – đã vâng lệnh triều đình chúa Nguyễn thành lập đạo Long Xuyên (nằm trên vùng đất Cà Mau ngày nay) với tổ chức mang tính chất quân sự.
Đến năm thứ 7 của Gia Long (1808), đạo Long Xuyên được đổi thành huyện Long Xuyên, thuộc trấn Hà Tiên (lúc đó, Nam Bộ gồm 3 dinh: Trấn Biên, Phiên Trấn, Long Hồ, và trấn Hà Tiên). Năm thứ 6 của Minh Mạng (1825), nhà Nguyễn đã thành lập một quan chức huyện để quản lý khu vực này.
Theo sự phát triển của lịch sử, Nam Bộ sau đó được chia thành 6 tỉnh (lục tỉnh Nam Kỳ): Gia Định, Biên Hoà, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên. Riêng tỉnh Hà Tiên gồm có 3 phủ và 7 huyện. Cà Mau nằm trong huyện Long Xuyên, phủ An Biên (Hà Tiên), tỉnh Hà Tiên.
Sự thành lập tỉnh Cà Mau qua các thời kỳ lịch sử
Để ổn định hành chính trong việc khai thác thuộc địa lần thứ nhất, Pháp đã chia Nam Kỳ thành 20 tỉnh. Ngày 18/2/1882, một phần đất Bạc Liêu thuộc tỉnh Sóc Trăng và một phần đất Cà Mau thuộc Rạch Giá được hợp lại để thành lập tỉnh Bạc Liêu.
Ngày 9/3/1956, quận Cà Mau, quận Quảng Xuyên và 4 xã của quận Giá Rai (Định Thành, Hoà Thành, Tân Thành, Phong Thạnh Tây) được lập thành tỉnh Cà Mau. Ngày 22/10/1956, tên tỉnh Cà Mau được đổi thành tỉnh An Xuyên.
Sau năm 1975, vào tháng 2/1976, một số tỉnh miền Nam được hợp nhất. Hai tỉnh Cà Mau (An Xuyên) và Bạc Liêu được sáp nhập thành tỉnh Minh Hải. Tỉnh Minh Hải gồm có thị xã Cà Mau, thị xã Minh Hải và 7 huyện: Vĩnh Lợi, Hồng Dân, Giá Rai, Châu Thành, Thới Bình, Trần Văn Thời và Ngọc Hiển.
Ngày 11/7/1977, huyện Châu Thành được giải thể và các xã thuộc huyện này được nhập vào các huyện Giá Rai, Trần Văn Thời và Thới Bình.
Ngày 29/12/1978, 6 huyện mới được thành lập, gồm Phước Long, Cà Mau, U Minh, Phú Tân, Cái Nước và Năm Căn, nâng tổng số huyện trong tỉnh lên 12 huyện.
Ngày 30/8/1983, huyện Cà Mau bị giải thể, các xã thuộc huyện này được sáp nhập vào thị xã Cà Mau và các huyện Giá Rai, Thới Bình, Cái Nước. Tỉnh giờ chỉ còn lại 2 thị xã và 11 huyện.
Ngày 17/5/1984, thị xã Minh Hải được đổi tên thành thị xã Bạc Liêu. Huyện Hồng Dân và huyện Phước Long được hợp nhất thành huyện Hồng Dân. Huyện Cái Nước và huyện Phú Tân cũng được hợp nhất thành huyện Cái Nước.
Ngày 17-18/12/1984, huyện Năm Căn cũ được đổi tên thành huyện Ngọc Hiển mới, huyện Ngọc Hiển cũ được đổi thành huyện Đầm Dơi mới. Tỉnh lỵ Minh Hải được chuyển từ thị xã Bạc Liêu về thị xã Cà Mau. Tại thời điểm này, tỉnh Minh Hải bao gồm 2 thị xã (Cà Mau và Bạc Liêu) và 9 huyện: Vĩnh Lợi, Hồng Dân, Giá Rai, Thới Bình, U Minh, Cái Nước, Trần Văn Thời, Đầm Dơi và Ngọc Hiển.
Từ ngày 1/1/1997, tỉnh Minh Hải được tách thành 2 tỉnh Cà Mau và Bạc Liêu. Tỉnh Cà Mau có diện tích 5.211 km2, dân số 1.133.747 người, gồm một thị xã (Cà Mau) và 6 huyện (Thới Bình, U Minh, Trần Văn Thời, Cái Nước, Đầm Dơi, Ngọc Hiển).
Ngày 14/4/1999, thành phố Cà Mau được thành lập trực thuộc tỉnh Cà Mau.
Ngày 17/11/2003, huyện Năm Căn và Phú Tân được thành lập dựa trên điều chỉnh địa giới hành chính của huyện Ngọc Hiển và huyện Cái Nước.
Cà Mau là vùng đất mới khai phá nên còn nhiều tiềm năng: tiềm năng của biển, của rừng, của đất. Con người Cà Mau hào hiệp, nghĩa khí.