Bác Ba Phi – một tên tuổi lừng danh trong văn học dân gian, đã vang danh qua những câu chuyện kể về cuộc sống đời thường, nhưng được cường điệu một cách khó tin.
Những chuyện kể của ông có thể là rắn tát cá, chọi đá làm máy bay rơi, hay thậm chí leo cây ớt cũng có thể té gãy chân. Nhưng điều đặc biệt là cách mà các câu chuyện này được trình bày, hoàn toàn tự nhiên và đầy bất ngờ, khiến người nghe không thể nhịn được cười. Với những câu chuyện “nói dóc” như thế, Bác Ba Phi được coi là nhân vật cận đại nhất trong lịch sử kho tàng truyện trạng của văn học Việt Nam.
Nguyên mẫu cuộc đời
Nhân vật Bác Ba Phi được lấy cảm hứng từ nghệ nhân Nguyễn Long Phi (1884 – 1964). Ông là một người nông dân tại huyện Đầm Dơi, tỉnh Cà Mau, có tài kể chuyện phong phú và đặc sắc, được nhiều người yêu thích.
Bác Ba Phi sinh năm 1884 tại tỉnh Đồng Tháp. Gia đình ông rất nghèo, và từ nhỏ ông phải đi cày thuê để nuôi tám người em nhỏ. Khi ông 15 tuổi, mẹ ông qua đời, và ông trở thành một lao động chính trong gia đình. Mặc dù cuộc sống cơ cực, ban ngày phải đi khẩn hoang, cày cuốc ruộng vườn, nhưng vào ban đêm, ông thường tham gia các buổi tụ họp đờn ca. Ông được bà con trong xóm mê tiếng ca và nể trọng tính tình vui vẻ, bộc trực, khẳng khái, đặc biệt là cách ông kể chuyện lôi cuốn người nghe.
Ban đầu, ông làm tá điền cho Hương quản Tế, một địa chủ giàu có ở vùng Bảy Ghe. Hương quản Tế đã hứa gả con gái Ba Lữ cho ông nếu ông làm công trong ba năm. Nhờ sức chịu đựng và sự cần cù, sau ba năm ông đã cưới được vợ và được Hương quản Tế yêu thương. Ông đã khai khẩn đất được chia thành đồng ruộng cò bay thẳng cánh và nhờ cần cù, ông đã phát triển được sản xuất.
Sau một thời gian kết hôn, hai người không có con. Vì vậy, bà Ba Lữ đã tìm vợ hai cho chồng và bà này sinh được một người con trai là Nguyễn Tứ Hải. Tuy nhiên, khi Nguyễn Tứ Hải chỉ mới ba tuổi, bà đã gửi con cho chồng và trở về quê ở Mỹ Tho cho đến khi qua đời. Sau này, Nguyễn Tứ Hải lập gia đình với bà Nguyễn Thị Anh và họ sinh được một người con trai, cháu đích tôn của bác Ba Phi, tên là Nguyễn Quốc Trị. Trong những câu chuyện của bác Ba Phi, cháu đích tôn này được biết đến là nhân vật thằng Đậu nổi tiếng. Thành ngữ “Tệ như vợ (thằng) Đậu” cũng được dùng để chỉ những người vụng về.
Sau đó, bác Ba Phi cưới thêm bà Chăm, một người dân tộc Khmer, và họ có hai con gái.
Bác Ba Phi qua đời vào ngày 3 tháng 11 năm 1964 tại rừng U Minh Hạ, nay thuộc ấp Đường Ranh, xã Khánh Hải, huyện Trần Văn Thời, tỉnh Cà Mau. Mộ của ông được đặt giữa hai ngôi mộ của bà Ba Lữ và bà Chăm tại ấp Đường Ranh, xã Khánh Hải, nằm ở một góc của rừng U Minh Hạ.
Hiện nay, khu nhà và nghĩa trang của bác Ba Phi được xây dựng thành tuyến du lịch văn hóa của tỉnh Cà Mau.
Những nét đặc sắc văn học
Bác Ba Phi là con cháu của những người tiên phong khai thác đất rừng U Minh. Cuộc đời ông, đặc biệt là thời trẻ, là hành trình mở đất rừng U Minh rất khắc nghiệt nhưng cũng rất hào phóng. Với tinh thần lạc quan và yêu đời, thế giới của ông hiện ra rực rỡ và thú vị.
Các câu chuyện của ông đều mang đến cho người nghe tiếng cười sảng khoái, mượt mà âm sắc, đầy tính hào hùng của những người đi mở đất và tính cách đặc trưng của Nam Bộ. Những câu chuyện này không được ghi chép chính thức, nhưng vẫn được truyền miệng trong thân tộc của ông và đầy đủ các yếu tố cấu trúc văn học.
Tuy nhiên, do tính chất “truyền miệng”, những câu chuyện này thường bị sửa đổi hoặc chỉnh sửa trong quá trình truyền lại. Ngoài ra, cũng có nhiều câu chuyện được sáng tác bởi người khác nhưng vẫn được gọi là của bác Ba Phi.
Bác Ba Phi đã qua đời vào ngày 3 tháng 11 năm 1964 tại rừng U Minh Hạ và được chôn tại ấp Đường Ranh, xã Khánh Hải, huyện Trần Văn Thời, tỉnh Cà Mau. Hiện nay, khu nhà và mộ của ông đã được xây dựng thành tuyến du lịch văn hóa của tỉnh Cà Mau.