Khu vực Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) tấp nập với mạng lưới sông ngòi, kênh rạch, được biết đến như là vùng đất “Chín Rồng” với những con sông lớn tràn ngập bờ, nước trong vắt len lỏi khắp nơi.
Đây là miền Tây đặc trưng, nơi có hàng ngàn dòng sông và cửa sông xen kẽ nhau như một mạng lưới rộng lớn. Tại đây, có nhiều phương tiện vận tải thủy, giao thông mua bán hàng hóa cũng như sinh hoạt của người dân diễn ra suốt ngày đêm trên sông. Hình ảnh này đã tồn tại từ hàng ngàn năm trước và cho đến ngày nay, vẫn còn được giữ nguyên. Chợ nổi là tên gọi cho tất cả các hoạt động mua bán ngộ nghĩnh trên sông, với sự hiện diện của các ghe thuyền và người dân.
Chợ nổi là nơi tập trung đông người nhất vào buổi sáng, khi trời còn mát và sương phủ kín mặt sông, khiến cho không khí vô cùng dịu mát. Để tận hưởng không gian thư giãn và thoải mái giữa tinh sương mới, người ta thường phải đến sớm, vì khi mặt trời lên cao và nắng gắt thì chợ đã vắng khách. Một cảm giác tuyệt vời là được dạo chơi trên chiếc xuồng ba lá giữa chợ nổi đông vui, tấp nập, hít thở không khí trong lành mang hương vị của cây trái và sông nước miền Nam.
Chợ nổi Cái Răng và chợ nổi Phong Điền nằm giữa kênh Xà No và sông Cần Thơ. Trong đó, chợ nổi Phong Điền thuộc địa phận xã Nhơn Ái được biết đến với nét độc đáo và nổi bật của hình thức “bẹo hàng”, tức là quảng bá hàng hóa tại chỗ. Trước mỗi mũi ghe, người bán thường đặt một cây sào dài và treo lủng lẳng những hàng hóa mà họ muốn bán. Đây là một nét văn hóa giao thương độc đáo chỉ có ở chợ nổi, không ồn ào và rườm rà nhưng lại có sức thu hút khách hàng. Khách hàng phải nhìn cây “bẹo” để tìm các loại hàng hóa mà họ muốn mua.
Không giống như chợ trên bờ đất liền, chợ nổi không nhất thiết phải quy tập từng khu theo loại hàng. Hình thức bày bán đặc biệt nhất là “bẹo lá bán ghe”, trong đó nếu người chủ muốn bán chiếc ghe, họ sẽ bẹo một tấm lá lên ghe. Các ghe bán hàng dạo thay thế hình thức này bằng âm thanh của các loại kèn. Có người bấm kèn bằng tay (loại kèn nhỏ bằng nhựa), và có người vừa chèo vừa dùng chân đạp lên kèn (loại kèn lớn còn được gọi là kèn cóc). Khi các ghe hàng tiếp cận bến đậu của các ghe lớn, tiếng kèn phát ra từ đó làm cho khu chợ trở nên rộn ràng và sôi động.
Hiện nay, ở chợ nổi, có các hình thức “bẹo hàng” hiện đại hơn như những bảng hiệu, hộp đèn, áp phích, băng rôn của các ghe hàng và cửa hàng nổi trên dòng sông êm đềm sóng vỗ. Trên đường vào huyện Phong Điền, chúng tôi đã thấy tấp nập xuồng ghe trên sông Cần Thơ đến tham quan chợ nổi.
Một lần đến với chợ nổi sẽ để lại ấn tượng khó phai với không khí đông vui, tấp nập. Ở miền Tây có nhiều chợ nổi, tuy nhiên nổi tiếng nhất là chợ nổi Cái Bè (huyện Cai Lậy – tỉnh Tiền Giang), chợ nổi Cái Răng và Phong Điền (Châu Thành – Cần Thơ), chợ nổi Ngã Bảy (Phụng Hiệp – Cần Thơ), chợ nổi Ngã Năm (Thạnh Trị – Sóc Trăng) và chợ nổi Sông Trẹm (Thới Bình – Cà Mau).
Người buôn bán trên chợ nổi thường sử dụng xuồng để nhóm họp. Trong quá khứ, những loại xuồng như xuồng ba lá, xuồng năm lá, ghe tam bản thường được sử dụng. Tuy nhiên, hiện nay đã xuất hiện nhiều loại phương tiện khác như tắc ráng hay ghe máy. Các khách hàng đến tham quan chợ nổi cũng thường đi bằng xuồng hay ghe. Những chiếc xuồng con điều khiển khéo léo và an toàn giữa hàng trăm ghe thuyền, hiếm khi xảy ra va chạm.
Người dân miền Nam vốn chân chất và dân thương hồ trên sông nước miền Tây còn chân chất và đáng yêu hơn nữa. Họ sống với nhau bằng cái tình sông nước, rộng lớn và bao la như mặt nước sông hồ. Họ tôn trọng lẫn nhau và sống với nhau theo tinh thần cảm thông, nhân ái.
Mặc dù nhóm họp trên sông, chợ nổi vẫn cung cấp đầy đủ mọi mặt hàng, từ cây kim, sợi chỉ cho đến các loại thực phẩm và đồ gia dụng. Quán xá cũng theo sát người họp trên sông và mang đến những món ăn dân dã đậm chất Nam Bộ, như bánh tét, bánh nếp lá dừa, bánh cam, đậu hũ, bánh phồng, bánh canh ngọt, bánh bột lọc, hủ tiếu vườn… Với giá cả bình dân nhưng vẫn rất ngon miệng.
Ngồi trên chiếc xuồng con, ngắm nhìn những chiếc thuyền chở đầy cây trái và thưởng thức những món ăn thơm ngon đậm đà là một trải nghiệm thú vị. Chợ nổi có tiếng ồn ào đặc trưng, với tiếng tành tạch của ghe xuồng rẽ sóng, tiếng mặc cả, tiếng mời chào, í ới gọi nhau hối hả… Tuy nhiên, qua bao đời nay, các chợ nổi ở Nam Bộ vẫn giữ được nét sinh hoạt đặc trưng này. Từ đây, cây trái, hoa quả và thủy sản được thương lái xuôi dòng toả đi khắp cả nước…
Chợ nổi Cà Mau lan tỏa khắp ngõ ngách thôn quê, vào vùng sâu và xuống biển, trong khi chợ nổi Phụng Hiệp và Cái Răng là nơi tiêu thụ hàng hóa và sản phẩm nông nghiệp cho thành phố Cần Thơ. Mỗi chiếc ghe trên sông đều là một gia đình “lưu động”, bao gồm cả những gia đình hai thế hệ. Họ coi chiếc ghe như là ngôi nhà, khách hàng như người thân trong lối xóm.
Nhiều năm trước đây, chợ nổi Cà Mau họp ngay tại ngã ba sông Gành Hào, rất thuận tiện cho các thương lái tại Cà Mau và mỗi lần họp chợ đều mang lại không khí sôi động. Chợ nổi này từng là một điểm đến hấp dẫn của du khách trong và ngoài nước. Tuy nhiên, do tụ họp đông và không đảm bảo an toàn giao thông, chợ nổi đã được dời cách thành phố Cà Mau gần 3km hướng về Gành Hào. Việc dời chợ đã dẫn đến sự thay đổi trong phương thức mua bán nơi đây.
Phương thức mua bán hai chiều là điều phổ biến của dân thương hồ trên sông nước Cà Mau. Họ vận chuyển hàng hóa từ trên miệt vườn về bằng những chiếc ghe bầu. Không neo đậu lâu như trước, dân thương hồ đi nhỏ lẻ xuống tận các huyện vùng sâu, đặc biệt là vùng nước mặn như Đầm Dơi, Sông Đốc, Năm Căn, Ngọc Hiển… Có những chiếc ghe đến tận Đất Mũi mới dừng. Khi hết hàng, dân thương hồ mang về đổi lấy than đước, củi đước, phân cá, tôm với nhà vườn. Phương thức mua bán này đã tạo nên nét đặc thù riêng biệt cho chợ nổi Cà Mau, một nét đặc trưng không thể tìm thấy ở bất cứ địa điểm nào khác.
Ngoài chợ nổi Cà Mau, từ Cà Mau dọc theo bờ biển đến Kiên Giang có nhiều chợ nổi vùng “Miệt Thứ”. Vùng “Miệt Thứ” bắt đầu từ con sông Tắc Cậu (tỉnh Kiên Giang), dọc theo tuyến quốc lộ 63 và kéo dài gần 60km về huyện Thới Bình, Cà Mau.
Có tổng cộng 11 con kênh ở vùng Miệt Thứ này. Con kênh đầu tiên được đặt tên là “Thứ Nhất”, tiếp theo là Thứ Hai, Thứ Ba, và tiếp tục đến Thứ Mười Một. Mỗi con kênh này đều có một nhóm chợ tại các ngã ba hoặc đầu kênh.
Chợ nổi Vĩnh Thuận không có rao bán hàng, cũng không treo hàng trên mũi ghe. Khách hàng tự tìm đến để mua bán, trao đổi hàng hóa, và cả việc mua và bán đều diễn ra một cách hòa nhã, không có cảnh cạnh tranh hay giành giật. Điều này đã thu hút rất nhiều du khách đến tham quan. Chợ nổi Miệt Thứ thường sôi động nhất vào buổi sáng đến trưa và tan chợ vào buổi chiều. Vì hầu hết những người bán hàng là chủ vườn, chủ rẫy, họ sẽ chở những sản phẩm mà họ trồng như rau cải, khóm…
Vì người dân sống trong những con kênh, rạch nhỏ, hàng hóa thường được vận chuyển bằng xuồng ba lá, xuồng tam bản nhỏ. Vùng Miệt Thứ đã chọn con sông Vĩnh Thuận làm nơi họp chợ để bán hàng cho các bạn hàng bông. Từ đó, hàng hóa được mang ngược vào các kênh rạch để bán và trao đổi, chẳng hạn lấy trái cây đổi cá, lấy rau đổi gà, vịt chứ không nhất thiết phải dùng tiền để mua hàng.
Với đặc thù của vùng sông nước và cuộc “cách mạng đường thủy” với những con kênh đào ngang dọc, nối thông các điểm chiến lược trong vùng, đã tạo ra một đột phá mới cho việc hình thành chợ nổi. Liệu rằng lộ trình tạo bước đột phá cho “trung tâm vùng” có bắt đầu từ một “trung tâm lưu chuyển hàng hóa trên sông nước”?
Hiện nay vùng ĐBSCL vẫn là một vùng nông nghiệp với giá trị sản xuất chủ yếu đến từ các nông hộ và cá thể, do đó việc tập trung xây dựng các trung tâm nông nghiệp công nghệ cao để cải thiện chất lượng giống cây trồng và vật nuôi là rất cần thiết. Bên cạnh đó, xây dựng các trung tâm công nghiệp tinh chế thủy hải sản, hoa quả và các chợ đầu mối nông hải sản sẽ giúp chợ nổi có một vị thế độc đáo và thu hút nhiều bạn bè đến đây. Đây sẽ là động lực để thúc đẩy sự phát triển của chợ nổi và giúp hàng hóa ĐBSCL tiếp cận thị trường một cách dễ dàng hơn.
Đang tạo ra một sức mạnh khai thác chợ nổi, vùng ĐBSCL đang trở thành điểm tham quan du lịch hấp dẫn và mang nét văn hóa đặc trưng của vùng kinh tế trọng điểm Tây Nam Bộ. Thăm chợ nổi đã trở thành một tuyến du lịch hấp dẫn cho du khách gần xa trong nhiều năm qua. Vì vậy, việc giữ gìn và phát triển chức năng văn hóa – du lịch của chợ nổi là cần thiết và cần được quan tâm đúng mức. Trong thời kỳ đổi mới, công nghiệp hóa và hiện đại hóa của các địa phương miền Tây Nam Bộ, nhiệm vụ đặt ra là quản lý, phân luồng, phân lô và xây dựng nếp sống văn hóa mới và hiện đại cho chợ nổi.
